Co to znaczy, że osoba posiada godność?

Pojęcia godności używamy zazwyczaj kiedy dzieje się jakaś krzywda czy niesprawiedliwość. Mówimy wtedy o naruszeniu godności czy nie respektowaniu godności. Dużo rzadziej mówi się o pozytywnie pojętym pojęciu godności. Co to jest godność i jakie ma dla nas znaczenie? Na to pytanie odpowiada filozofia, a ściślej filozoficzna nauka o człowieku – antropologia filozoficzna.

Czym jest zatem godność i w jakich sytuacjach się do niej odwołujemy?

Pojęcie godności wywodzi się z łacińskiego terminu dignitas, który oznaczał godność, poważanie, szacunek.

Jeden z pierwszych filozofów – Arystoteles – godnością określał pewną postawę wobec innych charakteryzującą się zachowaniem środka między zarozumialstwem, a służalczością.

Dla świętego Tomasza z Akwinu, jednego z największych myślicieli średniowiecza, godność jest obok rozumności, doskonałością pozwalającą uznać człowieka za osobę. Osobą jest się dlatego, że posiada się godność.

Pojęcie godności człowieka leży u źródeł etyki oraz stanowi podstawę do ustanawiania prawa.

W jakich dokumentach odnajdziemy pojęcie godności?

Pierwsze słowa Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z 1948 roku brzmią:

„Zważywszy, że uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie”.

A artykuł 1 podkreśla Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka głosi:

„Wszystkie istoty ludzkie rodzą się wolne i równe w godności i prawach. Są one obdarzone rozumem i sumieniem oraz powinny postępować w stosunku do siebie wzajemnie w duchu braterstwa”.

Artykuł 11 kodeksu pracy stwierdza:

“Pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra osobiste pracownika”,

W kodeksie etyki lekarskiej w Artykule 12 czytamy:

“Lekarz powinien życzliwie i kulturalnie traktować pacjentów, szanując ich godność osobistą, prawo do intymności i prywatności”.

Czym jest zatem godność?

W dziejach filozofii powstało wiele definicji godności, ale współcześnie przyjmuje się określenie sformułowane przez Immanuela Kanta.

W „Uzasadnieniu metafizyki moralności” Kant pisze:

„(…) człowiek i w ogóle każda istota rozumna istnieje jako cel sam w sobie, nie tylko jako środek, którego by ta lub owa wola mogła używać wedle swego upodobania, lecz musi być uważany zarazem za cel zawsze, we wszystkich swych czynach, odnoszących się tak do niego samego jak też do innych istot rozumnych”.

Kant sformułował słynny imperatyw kategoryczny, który brzmi:

“Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka”.

Współczesna koncepcja praw człowieka opiera się na pojęciu godności ludzkiej sformułowanej przez Kanta. Pokrywa się ona częściowo z pojęciem wypracowanym przez Arystotelesa i Tomasza z Akwinu.

Według Kanta godność ludzka jest wartością nieporównywalną z niczym innym. Wyraża się ona głównie poprzez wolność osobistą i bycie podmiotem, który samodzielnie się realizuje.

W praktyce oznacza to, że osoba ludzka ma szczególną pozycję w świecie wynikającą z posiadania godności i należy jej się szczególne traktowanie. Polega ono przede wszystkim na zakazie instrumentalnego traktowania, gwałcenia wolności i niezależności oraz narzucania wszelkich rodzajów ucisku i przymusu. Człowiek powinien być trakotwany jako cel sam w sobie, a nigdy jako środek dla innego celu.

Jakie wynikają z tego konsekwencje? Etyczne na przykład takie, że moralnie dobre są tylko te czyny, które akceptują godność osoby i służą rozwojowi jej osobowej natury.

Godność osobowa, a inne typy godności.

Teoretycy filozofii wyodrębnili kilka rodzajów godności, ale najważniejszą z nich jest godność osobowa.

Godność osobowa przynależy każdej osobie bez względu na jej status społeczny, stan fizyczny i psychiczny czy inne uwarunowania. Przynależy osobie od poczęcia do naturalnej śmierci. Godności osobowa jest przyrodzona, czyli niezbywalna i wpisana nieodłącznie w nasze istnienie.

Godność osobowa łączy się z naszym zaistnieniem jako osób ludzkich i nie może być przedmiotem żadnych zmian i manipulacji. Żaden człowiek czy instytucja ludzka nie nadają godności osobowej, a tylko powinny ją stwierdzić i uznać.

Godność wiąże się wreszcie z istotą człowieczeństwa. Jej źródłem jest ludzka zdolność myślenia i decydowania co stawia człowieka wyżej niż inne stworzenia. Dzięki tym zdolnościom człowiek podejmuje rozumne i wolne decyzje, a nie kieruje się instynktem i chwilowymi impulsami, co jest charakterystyczne dla zwierząt.

Godność osobowościowa

Jedną z ważniejszych rodzajów godności jest godność osobowościowa. Wiąże się ona z doskonałością moralną osoby. Za klasyczne określenie godności osobowościowej uznaje się ujęcie Marii Ossowskiej podane w “Normach moralnych w obronie godności człowieka, Etyka 5 (1969)”:

„ma godność ten, kto umie bronić pewnych uznanych przez siebie wartości, z których obroną związane jest jego poczucie własnej wartości”.

Godność osobowościową nabywa się wraz z rozwojem osobistym. Związana jest z wyglądem, zdolnościami i różnymi cechami charakteru. Może zostać utracona poprzez degradację swojej osoby i pozytywnych cech charakteru.

Godność osobowościowa jest bardzo istotna w kontaktach międzyludzkich, ale nie może zostać uznana za wyznacznik dobra moralnego. Nie dotyczy ona bowiem tych, którzy z różnych powodów ją utracili, a jednak mimo to, nie stracili swej godności osobowej.

Godność osobista

Godność osobista ma najbardziej subiektywny charakter. Łączy się z odczuciem własnej wartości, a wyraża na przykład w poczuciu osobistego honoru. Godność osobista może się niekiedy rozmijać z godnością osobowościową.

Godność osobista oparta jest również na tym jak inni postrzegają i traktują osobę. Godność osobista to poczucie bycia kimś ważnym, zajmowanie ważnej pozycji społecznej itp.

Wyróżniamy również godność ze względu na zajmowany urząd, godności wynikające z wykonywanego zawodu lub roli społecznej, godność lekarza, kobiety itp.

Innym rodzajem godności jest godność wynikająca z warunków życia np. katastrofy naturalne, choroby, czy warunki wytworzone w wyniku ludzkich relacji np. obóz koncentracyjny.

Pojęcie godności jako fundament szacunku dla człowieka.

Uświadomienie sobie posiadania przyrodzonej godności może mieć kolosalne znaczenie dla naszego życia i rozwoju. W pewnych sytuacjach życiowo trudnych może nastąpić zdegradowanie naszego poczucia godności osobistej czy osobowościowej. Ważne wówczas jest przypomnienie sobie o godności osobistej i na nim odbudować poczucia wartości i ważności.

Praktycznie o godności.

W praktyce może to oznaczać postawienie sobie prostych pytań w każdej sferze życia: rodzinnego, społecznego czy w miejscu pracy np:

Jaka będzie godziwa zapłata za wykonywaną przeze mnie pracę i wkładane w nią zaangażowanie?

Jakie zachowania mojego partnera\partnerki uważam za niestosowne i nie respektujące mojego poczucia godności?

W kontekście wiedzy, że respektowaniem mojej godności jest nie używanie mnie jako środka do celu. Czy nie ma w moim otoczeniu kogoś kto posługuje się moją osobą, żeby osiągnąć jakieś osobiste cele?

Gwałcenie ludzkiej godności poprzez totalizm przeróżne formy politycznej przemocy i gospodarczeg imperializmu (kolonializm) wyostrzyły wrażliwość na godność człowieka i wartość jego istnienia. Potrzeba uzewnętrznienia tego została wyrażona w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka cytowanej na początku.

W tym kontekście pojęcie godności nie jest tylko idealistycznym hasłem, ale odnosi się do fundamentalnego wymiaru ludzkiego istnienia i obejmuje całe nasze życie i działanie.